ਇਨਕਲਾਬ-ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! ਲੋਕ ਸੰਗਰਾਮ ਮੰਚ-ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ!!
ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੌਵੀਂ ਬਰਸੀ 'ਤੇ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ
ਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਜੰਗ ਨੂੰ ਪਰਚੰਡ ਕਰੋ
13 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਸੌਵੀਂ ਬਰਸੀ ਹੈ। 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਨਤਕ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ''ਰੋਲਟ ਐਕਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ 'ਤੇ ਬਰਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਮੁਤਾਬਿਕ 379 ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1000 ਵਿਅਕਤੀ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਕਰੀਬਨ 1000 ਸੀ ਅਤੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾ ਪਹਿਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਖਰੀ। ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਰਾਜ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉੱਠਦੇ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਕਤਲੇਆਮ ਰਚੇ ਗਏ।
ਇਹ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ?
ਇਹ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ 1915 ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਥੇਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਗ਼ਦਰ ਚਾਹੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਹਊਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮੰਡਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਸ ਹੱਸ ਕੇ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੰਗਰਾਮੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਸੀ। ਹਾਲਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਧੂਹਣ ਕਰਕੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਤਬਾਹਕੁੰਨ ਅਸਰਾਂ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਮਾਊ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਭਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਨਿਹੱਕੀ ਜੰਗ ਦਾ ਚਾਰਾ ਬਣਾਉਣ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ, ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗੀ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਲੱਦਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਬੋਝ, ਲੱਕ-ਤੋੜ ਮਾਲੀਆ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਡੇਗਣ, ਅੰਨ੍ਹੀਂ ਜਾਗੀਰੂ ਅਤੇ ਸੂਦਖੋਰੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਆਦਿ ਜਿਹੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਬੇਚੈਨੀ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਰੌਂਅ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਗ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਜਾ ਪੱਖ— ਅਕਤੂਬਰ 1917 ਨੂੰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੂਰਜ ਉਦੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਯੁੱਗ-ਪਲਟਾਊ ਘਟਨਾ-ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ, ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਧੀਨਗੀ ਤੇ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਗਰਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ ਜਿੱਥੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਤਰਥੱਲਪਾਊ ਉਭਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਪਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਉਠਾਣ ਤੂਫਾਨੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਫਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜਦਾ ''ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰੋ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕੋ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਓ'' ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਮਘਦੀ ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਝੋਕਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਹਾਲਤ ਮੁਲਕ ਭਰ ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਰੋਹ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪੀਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਮੀ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਪਿੜ ਅੰਦਰ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਧੂਹੇ ਜਾਣ ਦਾ ਆਦਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁਲਕ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਸੁਲਘ ਰਹੇ ਰੋਹ ਦੀਆਂ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਭਖ ਉੱਠਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਇਹਨਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਉੱਭਰਵਾਂ ਅਖਾੜਾ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਲਕ-ਵਿਆਪੀ ਉੱਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਰੋਧੀ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪੈੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ''ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ'' ਦਾ ਪ੍ਰੇਤ-ਝਾਊਲਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ-ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਘੰਟੀ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦਾ ਧੁੜਕੂ ਲਾ ਰਹੇ ਰੂਸ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਾਲਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣਦਾ ਸੰਸਾਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਕਿਲਾ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਰੋਲਟ ਐਕਟ— ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਸੋ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਬਣ ਰਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸਹੇ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪਹੇ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਮੌਜੂਦਾ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਾਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਧਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬੇਕਿਰਕ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਰਾਹੀਂ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਵਿਆਪੀ ਏਕੇ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਵੰਡਣ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਕੌਮ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਧਰਮ-ਆਧਾਰਤ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਨੁਸਾਰ ਘੜੇ ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਦੇ ਘਾੜਤਕਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵੀਰ ਦਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੂੰ ਥਾਪੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਵਰਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਾਵਰਕਰ ਵੱਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕਦਿਆਂ, ਚਾਰ ਵਾਰ ਲਿਖਤੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਅਤੇ ''ਹਿੰਦੂਤਵ'' ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰਦਿਆਂ, ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੂੰਜੇ ਤੇ ਡਾ. ਹੈਡਗੇਵਾਰ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ 1925 ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ। ਇਉਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਵੰਡਣ ਦਾ ਪੱਤਾ ਚੱਲਿਆ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਵੰਡ ਦੇ ਰਾਹ ਧੱਕਣ ਦੀ ਵੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਇਸ ਦੋ-ਧਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਰੀ ਟੇਕ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਾਜਬੀਅਤ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਨ ਲਈ ਜਸਟਿਸ ਰੋਲਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ''ਅਰਾਜਿਕਤਾ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੁਰਮਾਂ ਸੰਬਧੀ ਬਿੱਲ'' ਦਾ ਮਸੌਦਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ 18 ਮਾਰਚ 1919 ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ। ਇਹੀ ਬਦਨਾਮ ਕਾਨੂੰਨ ''ਰੋਲਟ ਐਕਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ।
ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਖਿਲਾਫ
ਮੁਲਕ ਵਿਆਪੀ ਰੋਸ ਉਭਾਰ
ਇਹ ਕਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਬੇਲਗਾਮ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ਧਰੋਹ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਮੜ੍ਹਨ, ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ 'ਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਉਣ, ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ, ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਆਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰਨ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕਿਤਬਾਚਾ/ਹੱਥ ਪਰਚਾ ਛਾਪਣ 'ਤੇ ਬਿਨਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਏ ਦੋ ਸਾਲ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਨ ਵਰਗੇ ਜਾਬਰ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਮਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਰੋਲਟ ਬਿੱਲ 'ਤੇ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਜਨਤਕ ਰੋਹ ਨੂੰ ਚੁਆਤੀ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ, ਜ਼ਾਲਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਭਬੂਕੇ ਵਾਂਗ ਫੈਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਸਰਗੋਧਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਬਟਾਲਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਨਤਕ ਰੋਹ ਦੀ ਲਲਕਾਰ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠੇ। ਮੁਲਕ ਭਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਭਰੇ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਤਾਂਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਲੋਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਲਾਵੇ 'ਤੇ ਠੰਢਾ ਛਿੜਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਿਰ 30 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪੁਰਅਮਨ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਦੰਭੀ 'ਮੰਤਰ' ਨਾਲ ਕੀਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕ ਰੋਹ ਦਾ ਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਖਿਲਾਫ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮੁਜਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੈਂਕ, ਡਾਕਖਾਨੇ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੰਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 10 ਅਤੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਠੱਪ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ 35000 ਮੁਸਲਿਮ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ। ਸਰਗੋਧਾ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅੰਦਰ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਨਾਬਰੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਬਣੀਆਂ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਵਿਰਾਟ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਜਨਤਕ ਨਾਬਰੀ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਇਸ ਭਾਂਬੜ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਂਗਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਧੜਾ-ਧੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ 'ਤੇ ਹਵਾਈ ਬੰਬਾਰੀ ਨਾਲ 12 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦਰਜ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ 'ਤੇ
ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਫੱਟਾ
ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਕੀਤੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਇੰਤਹਾ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਕਤਲੋਗਾਰਦ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅਖੀਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂਦੇ ਅਣਲਿਫ ਸਾਮਰਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਸੇਕ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਣੀ ਗੈਰ-ਸਾਜਗਾਰ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬੁੱਝਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਅਡੰਬਰ ਰਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੀ ਥਾਂ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਣਤੰਤਰ ਦਾ ਫੱਟਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ (ਬਰਤਾਨੀਆ ਦਾ ਝੰਡਾ) ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਦਾ ਜੂਲਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ, ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਦਲਾਲ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸੀ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਦੀ ਕਾਠੀ ਨੂੰ ਵਗਾਹ ਮਾਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਝੰਬ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਥੰਮ੍ਹ ਬਣਦੀਆਂ ਥਲ ਸੈਨਾ, ਜਲ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਪੁਲਸ, ਕਾਨੂੰਨ, ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਆਦਿ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਪਿਛਾਖੜੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਲੰਕ 'ਤੇ ਫਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸਦੀ ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦਸਤੂਰ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ
ਨਕਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਗਿਲਾਫ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਰਾਜ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਹੱਕੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਸੁੱਟਣ ਲਈ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਹੀ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਬਰ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਘੀ ਘੁੱਟਣ ਲਈ ਠੋਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਕੌਮੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਧਾੜਾਂ ਚਾੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਝਾਰਖੰਡ, ਉੜੀਸ਼ਾ, ਤਿਲੰਗਾਨਾ, ਆਂਧਰਾ ਆਦਿ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ.(ਮਾਓਵਾਦੀ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜ਼ਰੱਈ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਰੜਨ ਲਈ ''ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗਰੀਨ ਹੰਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਫੌਜੀ ਹੱਲਾ ਵਿੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਰਧਾੜ, ਜਬਰੋ-ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੇ ਬੇਪਤੀ ਨੂੰ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖਸ਼ਣ ਲਈ ਅਫਸਪਾ ਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਮਹੂਰੀ, ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫਪਸੰਦ ਘੁਲਾਟੀਆਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਸੰਘੀ ਘੁੱਟਣ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾੜਨ ਲਈ ਯੂ.ਏ.ਪੀ.ਏ. ਅਤੇ ਟਾਡਾ ਵਰਗੇ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮੜ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਉਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਰਤਿਆਂ-ਧਰਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦਸਤੂਰ ਨੂੰ ਹਰ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੂੰਖਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਦਿਆਂ, ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਦਲਾਲਪੁਣੇ 'ਤੇ ਖਰਾ ਉੱਤਰਨ ਲਈ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਸੰਗਰਾਮ ਤੇਜ ਕਰੋ
ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕੋ,
ਚਾਹੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਚਾਏ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਫਾਂਸੀਆਂ 'ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਹਿ ਤਸੀਹਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਸਭਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜਭਾਗ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਉਂਦਿਆਂ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜਭਾਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਤਾਂਘ ਤੇ ਸੁਪਨਾ ਅੱਜ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ, ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਦੌਲਤ-ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ, ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਦਲਾਲ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸੀ ਟੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਜੋਕ ਲਾਣੇ ਵੱਲੋਂ ਦੋਹੀਂ ਹੱਥੀਂ ਚੂੰਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਖਿਲਾਫ ਉੱਠਦੀ ਹਰ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਉਠਾਣ ਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਣ ਲਈ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਝੱਖੜ ਝੁਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਭ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ, ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗਰਾਮੀ ਜਨਤਾ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਬਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਤੇਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਲਾਲ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਜਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦੀਆਂ ਸਭ ਹੱਦਾਂ-ਬੰਨੇ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਹਰ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾਉਣ 'ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਜੋਕ ਲਾਣੇ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਖਿਲਾਫ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਲਾਣੇ ਦੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਤੇ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਖਿਲਾਫ ਡਟਣ ਦੀ ਜੁਰਅੱਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਆਓ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਹੇਠ ਜਾਰੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਲਾਲ ਲਾਣੇ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਖਿਲਾਫ ਮਘ-ਭਖ ਰਹੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰੀਏ। ਆਓ, ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੜ੍ਹੇ ਸਭਨਾਂ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ''ਅੱਤਵਾਦ, ਵੱਖਵਾਦ'' ਅਤੇ ''ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ'' ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਵਿੱਢੇ ਫੌਜੀ ਹੱਲੇ ਖਿਲਾਫ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਰੀਏ ਅਤੇ ਦੇਸੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਣੇ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਮੁਲਕ 'ਤੇ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਮੜ੍ਹਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਡਟੀਏ। ਆਓ, ਕਮਾਊ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕਾਣੀ-ਵੰਡ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜ਼ਰੱਈ ਜੰਗ ਲਈ ਉਭਾਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਜਰਬਾਂ ਦਿੰਦਿਆਂ, ਹਕੀਕੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਰਾਹ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ। ਇਹੀ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਸਮੇਤ ਹੋਰਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਵੱਲੋਂ:
ਸੂਬਾ ਕਮੇਟੀ,
ਲੋਕ ਸੰਗਰਾਮ ਮੰਚ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
ਮਿਤੀ: 7 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2019
ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੌਵੀਂ ਬਰਸੀ 'ਤੇ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ
ਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਜੰਗ ਨੂੰ ਪਰਚੰਡ ਕਰੋ
13 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਸੌਵੀਂ ਬਰਸੀ ਹੈ। 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਨਤਕ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ''ਰੋਲਟ ਐਕਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ 'ਤੇ ਬਰਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਮੁਤਾਬਿਕ 379 ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1000 ਵਿਅਕਤੀ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਕਰੀਬਨ 1000 ਸੀ ਅਤੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾ ਪਹਿਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਖਰੀ। ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਰਾਜ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉੱਠਦੇ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਕਤਲੇਆਮ ਰਚੇ ਗਏ।
ਇਹ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ?
ਇਹ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ 1915 ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਥੇਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਗ਼ਦਰ ਚਾਹੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਹਊਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮੰਡਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਸ ਹੱਸ ਕੇ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੰਗਰਾਮੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਸੀ। ਹਾਲਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਧੂਹਣ ਕਰਕੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਤਬਾਹਕੁੰਨ ਅਸਰਾਂ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਮਾਊ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਭਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਨਿਹੱਕੀ ਜੰਗ ਦਾ ਚਾਰਾ ਬਣਾਉਣ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ, ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗੀ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਲੱਦਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਬੋਝ, ਲੱਕ-ਤੋੜ ਮਾਲੀਆ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਡੇਗਣ, ਅੰਨ੍ਹੀਂ ਜਾਗੀਰੂ ਅਤੇ ਸੂਦਖੋਰੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਆਦਿ ਜਿਹੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਬੇਚੈਨੀ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਰੌਂਅ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਗ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਜਾ ਪੱਖ— ਅਕਤੂਬਰ 1917 ਨੂੰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੂਰਜ ਉਦੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਯੁੱਗ-ਪਲਟਾਊ ਘਟਨਾ-ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ, ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਧੀਨਗੀ ਤੇ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਗਰਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ ਜਿੱਥੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਤਰਥੱਲਪਾਊ ਉਭਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਪਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਉਠਾਣ ਤੂਫਾਨੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਫਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜਦਾ ''ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰੋ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕੋ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਓ'' ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਮਘਦੀ ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਝੋਕਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਹਾਲਤ ਮੁਲਕ ਭਰ ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਰੋਹ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪੀਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਮੀ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਪਿੜ ਅੰਦਰ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਧੂਹੇ ਜਾਣ ਦਾ ਆਦਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁਲਕ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਸੁਲਘ ਰਹੇ ਰੋਹ ਦੀਆਂ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਭਖ ਉੱਠਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਇਹਨਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਉੱਭਰਵਾਂ ਅਖਾੜਾ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਲਕ-ਵਿਆਪੀ ਉੱਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਰੋਧੀ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪੈੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ''ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ'' ਦਾ ਪ੍ਰੇਤ-ਝਾਊਲਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ-ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਘੰਟੀ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦਾ ਧੁੜਕੂ ਲਾ ਰਹੇ ਰੂਸ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਾਲਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣਦਾ ਸੰਸਾਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਕਿਲਾ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਰੋਲਟ ਐਕਟ— ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਸੋ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਬਣ ਰਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸਹੇ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪਹੇ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਮੌਜੂਦਾ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਾਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਧਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬੇਕਿਰਕ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਰਾਹੀਂ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਵਿਆਪੀ ਏਕੇ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਵੰਡਣ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਕੌਮ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਧਰਮ-ਆਧਾਰਤ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਨੁਸਾਰ ਘੜੇ ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਦੇ ਘਾੜਤਕਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵੀਰ ਦਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੂੰ ਥਾਪੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਵਰਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਾਵਰਕਰ ਵੱਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕਦਿਆਂ, ਚਾਰ ਵਾਰ ਲਿਖਤੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ''ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ'' ਅਤੇ ''ਹਿੰਦੂਤਵ'' ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰਦਿਆਂ, ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੂੰਜੇ ਤੇ ਡਾ. ਹੈਡਗੇਵਾਰ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ 1925 ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ। ਇਉਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਵੰਡਣ ਦਾ ਪੱਤਾ ਚੱਲਿਆ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਵੰਡ ਦੇ ਰਾਹ ਧੱਕਣ ਦੀ ਵੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਇਸ ਦੋ-ਧਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਰੀ ਟੇਕ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਾਜਬੀਅਤ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਨ ਲਈ ਜਸਟਿਸ ਰੋਲਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ''ਅਰਾਜਿਕਤਾ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੁਰਮਾਂ ਸੰਬਧੀ ਬਿੱਲ'' ਦਾ ਮਸੌਦਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ 18 ਮਾਰਚ 1919 ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ। ਇਹੀ ਬਦਨਾਮ ਕਾਨੂੰਨ ''ਰੋਲਟ ਐਕਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ।
ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਖਿਲਾਫ
ਮੁਲਕ ਵਿਆਪੀ ਰੋਸ ਉਭਾਰ
ਇਹ ਕਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਬੇਲਗਾਮ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ਧਰੋਹ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਮੜ੍ਹਨ, ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ 'ਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਉਣ, ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ, ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਆਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰਨ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕਿਤਬਾਚਾ/ਹੱਥ ਪਰਚਾ ਛਾਪਣ 'ਤੇ ਬਿਨਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਏ ਦੋ ਸਾਲ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਨ ਵਰਗੇ ਜਾਬਰ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਮਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਰੋਲਟ ਬਿੱਲ 'ਤੇ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਜਨਤਕ ਰੋਹ ਨੂੰ ਚੁਆਤੀ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ, ਜ਼ਾਲਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਭਬੂਕੇ ਵਾਂਗ ਫੈਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਸਰਗੋਧਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਬਟਾਲਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਨਤਕ ਰੋਹ ਦੀ ਲਲਕਾਰ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠੇ। ਮੁਲਕ ਭਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਭਰੇ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਤਾਂਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਲੋਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਲਾਵੇ 'ਤੇ ਠੰਢਾ ਛਿੜਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਿਰ 30 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪੁਰਅਮਨ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਦੰਭੀ 'ਮੰਤਰ' ਨਾਲ ਕੀਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕ ਰੋਹ ਦਾ ਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਖਿਲਾਫ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮੁਜਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੈਂਕ, ਡਾਕਖਾਨੇ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੰਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 10 ਅਤੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਠੱਪ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ 35000 ਮੁਸਲਿਮ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ। ਸਰਗੋਧਾ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅੰਦਰ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਨਾਬਰੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਬਣੀਆਂ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਵਿਰਾਟ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਜਨਤਕ ਨਾਬਰੀ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਇਸ ਭਾਂਬੜ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਂਗਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਧੜਾ-ਧੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ 'ਤੇ ਹਵਾਈ ਬੰਬਾਰੀ ਨਾਲ 12 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦਰਜ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ 'ਤੇ
ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਫੱਟਾ
ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਕੀਤੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਭਰ ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਇੰਤਹਾ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਕਤਲੋਗਾਰਦ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅਖੀਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂਦੇ ਅਣਲਿਫ ਸਾਮਰਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਹਿੰਸਕ ਜਨਤਕ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਸੇਕ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਣੀ ਗੈਰ-ਸਾਜਗਾਰ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬੁੱਝਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਅਡੰਬਰ ਰਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੀ ਥਾਂ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਣਤੰਤਰ ਦਾ ਫੱਟਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ (ਬਰਤਾਨੀਆ ਦਾ ਝੰਡਾ) ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਦਾ ਜੂਲਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ, ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਦਲਾਲ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸੀ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਦੀ ਕਾਠੀ ਨੂੰ ਵਗਾਹ ਮਾਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਝੰਬ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਥੰਮ੍ਹ ਬਣਦੀਆਂ ਥਲ ਸੈਨਾ, ਜਲ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਪੁਲਸ, ਕਾਨੂੰਨ, ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਆਦਿ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਪਿਛਾਖੜੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਲੰਕ 'ਤੇ ਫਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸਦੀ ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦਸਤੂਰ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ
ਨਕਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਗਿਲਾਫ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਰਾਜ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਹੱਕੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਸੁੱਟਣ ਲਈ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਹੀ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਬਰ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਘੀ ਘੁੱਟਣ ਲਈ ਠੋਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਕੌਮੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਧਾੜਾਂ ਚਾੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਝਾਰਖੰਡ, ਉੜੀਸ਼ਾ, ਤਿਲੰਗਾਨਾ, ਆਂਧਰਾ ਆਦਿ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ.(ਮਾਓਵਾਦੀ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜ਼ਰੱਈ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਰੜਨ ਲਈ ''ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗਰੀਨ ਹੰਟ'' ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਫੌਜੀ ਹੱਲਾ ਵਿੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਰਧਾੜ, ਜਬਰੋ-ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੇ ਬੇਪਤੀ ਨੂੰ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖਸ਼ਣ ਲਈ ਅਫਸਪਾ ਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਮਹੂਰੀ, ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫਪਸੰਦ ਘੁਲਾਟੀਆਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਸੰਘੀ ਘੁੱਟਣ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾੜਨ ਲਈ ਯੂ.ਏ.ਪੀ.ਏ. ਅਤੇ ਟਾਡਾ ਵਰਗੇ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮੜ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਉਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਰਤਿਆਂ-ਧਰਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਬਰ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦਸਤੂਰ ਨੂੰ ਹਰ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੂੰਖਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਦਿਆਂ, ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਦਲਾਲਪੁਣੇ 'ਤੇ ਖਰਾ ਉੱਤਰਨ ਲਈ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਸੰਗਰਾਮ ਤੇਜ ਕਰੋ
ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕੋ,
ਚਾਹੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਚਾਏ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਫਾਂਸੀਆਂ 'ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਹਿ ਤਸੀਹਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਸਭਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜਭਾਗ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਉਂਦਿਆਂ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜਭਾਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਤਾਂਘ ਤੇ ਸੁਪਨਾ ਅੱਜ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ, ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਦੌਲਤ-ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ, ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਦਲਾਲ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸੀ ਟੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਜੋਕ ਲਾਣੇ ਵੱਲੋਂ ਦੋਹੀਂ ਹੱਥੀਂ ਚੂੰਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਖਿਲਾਫ ਉੱਠਦੀ ਹਰ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਉਠਾਣ ਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਣ ਲਈ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਝੱਖੜ ਝੁਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਭ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ, ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗਰਾਮੀ ਜਨਤਾ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਬਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਤੇਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਲਾਲ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਜਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦੀਆਂ ਸਭ ਹੱਦਾਂ-ਬੰਨੇ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਹਰ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾਉਣ 'ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਜੋਕ ਲਾਣੇ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਖਿਲਾਫ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਲਾਣੇ ਦੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਤੇ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਖਿਲਾਫ ਡਟਣ ਦੀ ਜੁਰਅੱਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਆਓ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਹੇਠ ਜਾਰੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਲਾਲ ਲਾਣੇ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਖਿਲਾਫ ਮਘ-ਭਖ ਰਹੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰੀਏ। ਆਓ, ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੜ੍ਹੇ ਸਭਨਾਂ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ''ਅੱਤਵਾਦ, ਵੱਖਵਾਦ'' ਅਤੇ ''ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ'' ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਵਿੱਢੇ ਫੌਜੀ ਹੱਲੇ ਖਿਲਾਫ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਰੀਏ ਅਤੇ ਦੇਸੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਣੇ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਮੁਲਕ 'ਤੇ ਫਿਰਕੂ-ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਮੜ੍ਹਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਡਟੀਏ। ਆਓ, ਕਮਾਊ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕਾਣੀ-ਵੰਡ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜ਼ਰੱਈ ਜੰਗ ਲਈ ਉਭਾਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਜਰਬਾਂ ਦਿੰਦਿਆਂ, ਹਕੀਕੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਰਾਹ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ। ਇਹੀ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਸਮੇਤ ਹੋਰਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਵੱਲੋਂ:
ਸੂਬਾ ਕਮੇਟੀ,
ਲੋਕ ਸੰਗਰਾਮ ਮੰਚ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
ਮਿਤੀ: 7 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2019
No comments:
Post a Comment